Is mijn team mentaal weerbaar?
15 november 2016
Crisisbeheersing is topsport. Crisismanagers kunnen leren van sporters, en sporters kunnen leren van crisismanagers.
Afgelopen weekend hoorde ik op tv een coach van een voetbalteam zeggen dat het voetbalelftal had verloren, onder andere omdat het team onvoldoende mentale weerbaarheid bezat. Afgelopen woensdag sprak ook de coach van het Nederlands voetbalelftal over de weerbaarheid van zijn team. Dat leidde bij mij tot een aantal vragen. Wat is mentale weerbaarheid van een team? En: hoe beïnvloed je die mentale weerbaarheid?
Mentale weerbaarheid, of mentale hardheid, is een term die vooral wordt gebruikt als eigenschap van individuele sporters. Mentale weerbaarheid drukt uit in welke mate een sporter in staat is om het effect van "stressoren en de reacties op deze stressoren" zodanig te beperken dat het geen invloed heeft op hoe de sporter omgaat met de "fysieke en mentale eisen in de competitiesport". In gewoon Nederlands: mentale hardheid beschrijft hoe goed een topsporter om kan gaan met stress.
In literatuur worden eigenschappen beschreven die van invloed zijn op de mentale hardheid van een sporter. Die eigenschappen van een sporter, en daarmee de mentale weerbaarheid, liggen niet vast. Zij kunnen zich ontwikkelen. Hier ligt een uitdaging voor de begeleiding van het elftal. Iedere speler is anders, en iedere speler heeft zijn eigen manier om met stress om te gaan. Iedere speler heeft dus een eigen unieke werkwijze nodig om zijn mentale weerbaarheid te verhogen. Daar zijn instrumenten voor, en die worden vast en zeker ook ingezet door de begeleiders van voetbalteams. Maar is daarmee de weerbaarheid van het team in orde?
Als teamprestaties aan de orde komen, wordt zelden gesproken over weerbaarheid. Bij teams gaat het vaak om wat de Engelsen "resilience" noemen. Een echt goede Nederlandse vertaling van dit begrip is er niet, maar veerkracht komt in de buurt. Van teams wordt dus gezegd dat zij veerkrachtig moeten zijn.
Veerkracht van een team is niet de optelsom van weerbaarheid van de spelers. Veerkracht is meer. Veerkracht gaat ook over het vroegtijdig herkennen van signalen en patronen binnen het team en in de omgeving van het team, en daardoor voorkomen van schade voor het team en voor de teamleden. Veerkracht van een team wordt voor een deel bepaald door de samenstelling van het team. Veerkracht wordt beïnvloed door afspraken in het team. Een veerkrachtig team heeft alternatieve strijdplannen klaarliggen: een plan A, maar ook een plan B en zelfs een plan C. Een veerkrachtig team is in balans, maar bezit ook het vermogen om iets te doen wat niemand voor mogelijk had gehouden. Veerkracht is gebaat bij eenduidige afspraken, maar ook bij ruimte voor individuele verschillen en individuele uitschieters.
Zo denkend kwam ik tot de conclusie dat een voetbalelftal als team niet zoveel anders is dan de teams die ik vaak train voor optreden in een crisis. Ook die teams hebben te maken met onzekerheid en stress, ook die teams moeten presteren op topniveau en ook in die teams hebben de teamleden elkaar nodig voor een goed resultaat. Hieronder ga ik kort in op de paar eenvoudige principes die ik in trainingen hanteer, met een speelse vertaling naar de voetbalwereld.
Eerst nog even over weerbaarheid: als ik een crisistraining ga geven, dan is de "weerbaarheid" van het teamlid al voor een belangrijk deel op orde. Het teamlid is geselecteerd, opgeleid en voorbereid op zijn rol in het team. Uiteraard worden die vaardigheden pas echt in de praktijk gebracht tijdens mijn training, dus als dat nodig is, kan ik het teamlid nog wat verder begeleiden. Dat is echter niet het voornaamste doel van een teamtraining.
Vooraf en in het begin van een training let ik op de samenstelling van het team. Een goed team beschikt over teamleden met verschillende achtergronden, kennis en vaardigheden, uiteraard wel gericht op de taak van het team. Die verschillen gelden niet alleen voor de inhoudelijke taken, maar ook voor het proces van samenwerken in het team. Er moeten teamleden zijn die behoefte hebben aan structuur, teamleden die vaak met nieuwe ideeën komen, teamleden die de spanning kunnen verminderen door grapjes te maken en teamleden die van alles de keerzijde zien. In een training is het mijn taak om die verschillen zichtbaar te maken en het team te helpen om die verschillen te benutten.
Van belang is dat ieder teamlid "op de goede plek staat". Het teamlid moet de rol krijgen die bij hem of haar past en waarvoor hij of zij ook de kennis en vaardigheden bezit. Zeker in stress situaties vallen mensen terug op vertrouwd gedrag en patronen, en dat gedrag moet dan kloppen bij de rol die men heeft. Om in voetbaltermen te spreken: de spits moet in de spits en de centrale verdediger moet centraal achterin (en niet links- of rechtsback).
Vervolgens moeten er vaste afspraken zijn over de manier waarop het werk wordt aangepakt. In crisisteams moeten analyses worden gemaakt en besluiten genomen. Er moet een vaste aanpak zijn van de analyses en van de wijze waarop besluiten worden genomen. Dan kunnen teamleden blindelings op elkaar vertrouwen en er ook van uit gaan dat zij tijdig de informatie krijgen die ze nodig hebben. Dat geldt ook in een voetbalteam: als de rechtsachter de bal krijgt, moet hij die blindelings door kunnen spelen naar zijn medespeler. De rechtsvoor moet er ook blindelings van uit kunnen gaan dat als de rechtsachter de bal krijgt, hij die bal direct krijgt doorgespeeld als de mogelijkheid er is.
Naast de teamsamenstelling en de werkwijze in het team is er nog een derde aandachtspunt in de crisistraining. Met een moeilijk woord heet dat de doel oriëntatie van het team. Die doel oriëntatie is eigenlijk een samenstelling van twee zaken: de teamleden werken allemaal naar hetzelfde doel en nemen de eigen verantwoordelijkheid om dat doel te bereiken. Ze zadelen dus niet een teamgenoot op met hun probleem. Dat lijkt vanzelfsprekend, maar het komt nogal eens voor dat teamleden verantwoordelijkheid afschuiven, of dingen doen die niet in de richting werken van het doel. Om in voetbaltermen te spreken: de bal moet naar voren, want daar is het doel van de tegenstander. Een tikje breed of terug is afschuiven van verantwoordelijkheid en doen we alleen als mijn collega er duidelijk beter voor staat dan ik. En aanvallers bijvoorbeeld, die acties uitvoeren die verdedigers in de problemen brengen; dat is ook niet de bedoeling.
Tot slot zijn de relaties tussen de teamleden van belang. Voor die relaties hanteer ik drie uitgangspunten: teamleden zijn gericht op het team en niet op de individuele rol, teamleden spreken elkaar aan op prestaties (dat kan zowel positief als negatief zijn) en teamleden helpen elkaar. Om in voetbaltermen te spreken: je speelt de bal op tijd af, je spreekt een ander erop aan als die dat niet doet en als diezelfde persoon even niet op tijd op zijn plek is, neem jij die plek voor hem waar.
Dit zijn hele simpele principes. Mijn ervaring is dat ik iedere training toch weer aandacht aan die zaken moet besteden, zij het iedere keer in een andere mix. Ook de diepgang varieert. Een ervaren crisisteam kan veel gedetailleerder afspraken maken dan een minder ervaren crisisteam. Mijn ervaring is ook dat teams die in trainingen de principes beter gaan volgen, met sprongen beter presteren.
Misschien denkt u nu: ik mis de baas! Die is bewust op de achtergrond gebleven in het stuk hierboven. In crisisteams wordt traditioneel sterk belang gehecht aan de rol van de teamleider. Ook in voetbalelftallen spelen een coach en de aanvoerder een grote rol in het team. Mijn ervaring is dat die rol vaak verkeerd wordt ingevuld. In de praktijk blijkt dat de beste teams veel zelfsturing toepassen: de teamleden bepalen zelf wat ze doen, gebaseerd op hun eigen deskundigheid, de afspraken in het team en de prioriteiten die samen zijn bepaald. De teamleden zijn ook in staat om elkaar bij te sturen als dat nodig is en elkaars werk over te nemen. De teamleider heeft vooral de taak ervoor te zorgen dat de bovenstaande principes worden toegepast en nageleefd. Zie voor een "moderne" opvatting over de rol van de teamleider onderstaande samenvatting van een recente uitzending van Tegenlicht.